Van half juni tot half juli 1998 verbleef Udo Snellen in Sarajevo voor een bijzonder werk. In het kader van de heropbouw van deze stad begeleidde hij een asbestsaneringsproject in de wijk Hrasno. Hieronder volgt zijn relaas zoals dat ook werd opgenomen in het VVTB Magazine van december 1998.
Deel 1: de voorbereiding
Iedereen die de laatste jaren ook maar enigszins het nieuws heeft gevolgd, moet wel op de hoogte zijn van hetgeen zich in Bosnië heeft afgespeeld.
Sarajevo, als hoofdstad en kloppend hart van de Bosnische gemeenschap, is ten tijde van de oorlog enorm zwaar getroffen door Servisch geschut.
Oorlogsschade
De meeste hoogbouw in de stad staat er -nu nog steeds– verlaten, uitgebrand en kapotgeschoten bij. De laagbouw is vooral in de omgeving van de stad zwaar getroffen. Ook bij het vliegveld (een zogenaamde “first line” ten tijde van de oorlog) is er flink huisgehouden.
In al dat oorlogsgeweld van enkele jaren terug, al die verwoesting en beschadiging aan gebouwen, kan het niet anders dan dat er ook schade aan asbest is ontstaan, waarvan akte!
 |
 |
| Beschadigde flatgebouwen (de grijze panelen tussen de raamkozijnen is asbest) en beschadigde auto's in de wijk Hrasno | |
Nu is het zo dat het probleem van de eventuele asbestbesmetting, bij de plaatselijke overheid, en ook bij plaatselijke bewoners waarschijnlijk geen prioriteit heeft. Er zijn genoeg andere zaken die aandacht vragen. Het zou in Nederland ook geen bekendheid gekregen hebben, ware het niet dat er van Nederlandse zijde volop wordt meegewerkt aan de heropbouw van Sarajevo.
Citylink Amsterdam-Sarajevo (CLAS)
De stad Amsterdam (net als Sarajevo ooit organisator van de olympische spelen, en dus op deze manier verbonden ) steekt veel geld in een aantal projecten. Eén van die projecten is de renovatie van een groot gedeelte van de wijk “Hrasno” in Sarajevo via de stichting CityLink Amsterdam-Sarajevo (CLAS). De wijk Hrasno bestaat uit flatgebouwen variërend van circa tien tot zestig meter hoogte, waarvan ook een groot gedeelte is bekleed met asbest. Ook deze wijk is in de oorlog zwaar getroffen, veel asbestplaten zijn verbrijzeld of zodoende beschadigd dat ze vervangen moeten worden. Aangezien dit project een Nederlands initiatief is, kan het natuurlijk niet zo zijn dat het asbest volgens de plaatselijk geldende regels – of liever gezegd het gebrek aan regels – verwijderd wordt. Men moet het asbest verwijderen alsof het een project in eigen land betreft. Op die manier kunnen er later ook geen vervelende claims komen. De stichting CLAS is dus op een bepaald moment gaan zoeken naar methoden om het asbest op verantwoorde wijze te verwijderen. Daarbij werd ook in het achterhoofd gehouden dat er veel Bosniërs terug willen of moeten keren naar hun vaderland. Een ideale oplossing voor het probleem zou zijn om de mensen die terugkeren werk te verschaffen in de asbestsanering.
Opleiding
CLAS heeft daarom ook contact gezocht met opleidingsinstituten zodat die mensen met een gedegen basisopleiding asbestsanering terug zouden kunnen keren. Het zou het begin kunnen zijn van de professionele asbestsanering zoals wij die kennen in Nederland. CLAS kwam tenslotte terecht bij het OcWB (Opleidingscentrum West Brabant). Nu is het zo dat de directeur van het opleidingscentrum, de heer Roovers, al langer bekend was met onze firma. Hij had al met ons (lees: vader van ondergetekende) te maken toen hij nog timmerman was bij een bouwbedrijf in Breda. Hij wist ook dat we werkzaam waren in de asbestbranche. En omdat een appel nooit ver van de boom rolt, een boer niet eet wat hij niet kent, etc. etc., werden wij als eerste gevraagd of we geïnteresseerd waren in asbestsanering in Sarajevo. Vrijwel direct waren we voor het idee te vinden. Dat was begin ’98. Er gingen veel gesprekken aan de feitelijke start van het project vooraf. Er werd gekeken naar de best mogelijke werkwijze: moesten de cursisten hier of in Sarajevo worden opgeleid? Moesten er van ons bedrijf meerdere personen worden ingezet? Wat voor steiger werd er voor de sanering ingezet? Een en ander hing natuurlijk af van de begroting van Citylink.
Studiereis
Er werd in april een soort studiereis ondernomen naar Sarajevo. Met een groep van zeven personen (enkele mensen gingen mee in verband met het opzetten van een kledingatelier) werd een eerste indruk opgedaan van de geruïneerde stad. En die eerste indruk is, moet ik zeggen overweldigend geweest. Al bij aankomst op het vliegveld sta je gelijk oog in oog met totale verwoesting. Ik had in de sloopwereld al veel puin gezien maar dit sloeg alles. Bij de eerste rit door de stad komt het allemaal onwerkelijk op je over, een soort decor in een oorlogsfilm. We hebben daar kennis gemaakt met een aantal Bosnische mensen die min of meer bij Citylink betrokken waren en we hebben de verschrikkelijke verhalen van de oorlog gehoord. Buren die elkaar plotseling naar het leven gingen staan. De constante dreiging van granaatvuur en van de beruchte “snipers” (scherpschutters). Maar ook hebben we kennis gemaakt met de gastvrijheid en de vriendelijkheid van de lokale bevolking, die helemaal niet lijkt te passen bij de haat van de oorlog. Daarnaast is Bosnië qua natuurschoon gewoonweg schitterend. Natuurlijk werd de wijk Hrasno veelvuldig bezocht en ónderzocht. Er werd een globale inventarisatie van het asbest in de woonwijk gemaakt en er werd een plan van aanpak voorgesteld. Op het kantoor van Citylink (in dezelfde wijk gevestigd) werd veelvuldig vergaderd en de afspraak werd gemaakt om er terug in Nederland haast achter te zetten.
Steiger?
Voor wat betreft het klimmaterieel werd er afgesproken om gebruik te maken van steigers van plaatselijke bedrijven, zeker bij de laagbouwflats (aangezien de Bosnische steigers niet het neusje van de zalm zijn, kan men ze beter niet inzetten bij de hogere flats).
Voor wat betreft de afvoer en het stort van het asbestafval werd er afgesproken om de asbestpakketten zolang in afsluitbare zeecontainers te stapelen. De reis naar Sarajevo was nodig om het project op rollen te krijgen. Zoals met ieder asbestwerk was het van groot belang om de situatie eerst ter plaatse te bekijken.
Help, geen water!
We kwamen er bijvoorbeeld achter dat grote delen van de stad tijdens de middaguren geheel zonder water vielen, natuurlijk een belangrijk punt als men asbest gaat saneren! De mensen van Citylink in Sarajevo hadden geen flauw benul wat ze zich bij asbestsanering voor moesten stellen; ook zij moesten op de hoogte worden gebracht. Terug in Nederland werd tussen het OcWB en ons bedrijf een soort samenwerkingsverband opgezet, waardoor het mogelijk werd om met de know-how van de een en de pedagogische achtergrond van de ander, Bosniërs tot asbestsaneerder op te leiden. Het wachten was eigenlijk alleen nog op de cursuskandidaten… en dat viel dus even tegen.
Weinig liefhebbers voor de terugkeer
Het bleek dat er maar weinig mensen de gok wilden wagen om zich toe te leggen op de asbestsanering in Sarajevo en alles in Nederland de rug toe te keren. De heer Roovers van het OcWB verstuurde uiteindelijk ontelbare brieven naar gemeenten om Bosnische asielzoekers die de zogenaamde A-status niet bezaten, warm te maken voor zijn plannen, hetgeen welgeteld drie kandidaten opleverde. Een van de drie trok zich echter al vrij snel terug, waardoor de cursus tenslotte met twee leerlingen aan kon vangen.
De cursus
Het lesprogramma bestond uit: vier dagen theoretische basiskennis op het gebied van asbestsanering en een dag praktijk: het uitvoeren van een asbestwerk in de buitensituatie. Bij het theoretische gedeelte werd zeer uitvoerig ingegaan op het gebruik van de PBM, het doorlopen van de decontaminatie-procedure en het veilig verwijderen van het asbest. Veel zaken die normaal in een cursus aan bod komen werden hier achterwege gelaten, omdat het heel simpel moest worden gehouden. Wat heeft men bijvoorbeeld aan een hoofdstuk regelgeving in een land waar het asbest nog dagelijks wordt toegepast? Waarom de glove-bag methode behandelen als de werkzaamheden in Sarajevo daar niets mee te maken hebben? De hoofdzaak: het veilig verwijderen van asbest, stond voorop, niets meer en niets minder.
Handen en voeten
Het lesgeven ging af en toe met handen en voeten om iets duidelijk te maken, maar gelukkig sprak een van de cursisten zowel Nederlands als Bosnisch (= Servo-Kroatisch). Op de vijfde dag, de praktijkdag, werd met de cursisten en ondergetekende een noodlokaal gesaneerd (het verwijderen van asbest sandwichpanelen). Dit ging boven verwachting! Ook namen de cursisten de regels goed in acht.
In uitzending Zembla
We moesten wel ons best doen, want er werd die dag nota bene gefilmd voor het programma Zembla. De programmamakers volgden al langer de terugkeer van Bosniërs en kwamen zodoende deze cursus op het spoor (via een tip van CLAS). De uitzending heette 'Retour Sarajevo'.
Klaar voor vertrek
Enfin, de basis was gelegd. We waren in principe al klaar voor het werk in Sarajevo. En toen tenslotte in Amsterdam de (financiële) goedkeuring aan het project werd gegeven, konden we vertrekken. Bij een bekende leverancier van benodigdheden voor de asbestsanering aan de Maashaven in Rotterdam, werden alle zaken aangeschaft die in Bosnië van nut konden zijn.
Deel 2: de uitvoering
De materialen werden in een bestelbus van het OcWB geladen. Er werd een (gehuurde) mobiele decontaminatie-unit achter gehangen, en het geheel werd voorzien van –naar men toen dacht- goede vrijgeleide brieven ten behoeve van de diverse douaneposten, ondertekend door de Bosnische ambassadrice zelf.
Lange en moeilijke heenreis
De afspraak was dat de volgepakte bus, met daarachter de unit, door een Bosnische cursist en zijn vader naar Sarajevo werd gereden. Ondergetekende reed met een adviseur van het OcWB, samen met zijn vrouw naar de plek des onheils. De andere cursist ging per eigen vervoer (het gezin van deze man was reeds in Bosnië. Voor mij en mijn medepassagiers verliep de reis voorspoedig, maar voor de mannen in de bestelbus met deco-unit duurden de achttienhonderd kilometers wel erg lang. Ten eerste was er het probleem van het bergop rijden met de nogal zware lading, maar ten tweede, en dit was erger, was er het probleem van de diverse grensovergangen.
De grenzen!
Tot en met Oostenrijk valt gewoonlijk alles wel mee, maar zodra men Slovenië gaat betreden begint het moeilijker te worden. Echter, Slovenië is nog een theekransje vergeleken met achtereenvolgens Kroatië, Servië en Bosnië. De werkwijze van de douane is meestal als volgt. Men komt bijvoorbeeld aanrijden bij de grens van Kroatië en Servië. U wordt door de Kroatische douane verzocht uit te stappen (dat blijkt dan uit de gebaren) waarna de gehele bus leeg geladen dient te worden, inventarislijst of niet, alles wordt geteld en genoteerd. Ook dient het een en ander uitgelegd te worden in gebarentaal (Engels wordt niet gesproken). Een geleidebrief van de ambassadrice helpt er geen moedertje lief aan (sterker nog, dit lijkt zelfs averechts te werken!). Met enig geluk, en als de douanier in een goede bui is, kan men na verloop van tijd de bus weer inladen. U wordt verzocht door te rijden. Na circa 50 meter komt u aan bij de Servische douane. U wordt verzocht uit te stappen, waarna de gehele bus leeg geladen dient te worden etc. etc…. Dit is een probleem waar men terdege rekening moet houden als men zo ver het vroegere Joegoslavië in moet, althans rijdend.
We zijn er
Hoe dan ook, ten langen leste werd Sarajevo toch bereikt. Er werd door de Bosnische douane echter dringend verzocht om alle asbestmaterieel en de deco-unit in een opslagloods van Interšped (het inklaringsbedrijf) achter te laten. Dat was op zondag 21 juni. We konden onze spullen ophalen op maandagmorgen 29 juni!! Het blijkt niet eenvoudig om dergelijke spullen in te klaren.
Eindelijk, aan de slag!
We gingen op dinsdag 30 juni eindelijk echt aan de gang. Drie laagbouwflats van vijf verdiepingen, gelegen aan de rivier, waren reeds in de “steiger” gezet. De watertank van de mobiele deco-unit kon bij een schooltje in de woonwijk bijgevuld worden. We dienden natuurlijk rekening te houden met het regelmatig wegvallen van de waterdruk. Stroom verkregen we via het ingebouwde aggregaat (de prijs van diesel in Sarajevo is ongeveer gelijk aan de Nederlandse prijs).
Udo Snellen (linksvoor) met cursisten in de wijk Hrasno in Sarajevo
Fijne mensen, fijne contacten
De heer Felix de Vries, projectleider van Citylink in de wijk Hrasno, was ons erg behulpzaam bij diverse zaken, voor bepaalde dingen heeft men toch contacten nodig. Ook het Bosnische personeel van het kantoor van Citylink in Hrasno (echt een fijne groep mensen) was erg behulpzaam. Het feit dat zij de taal spraken was natuurlijk erg belangrijk.
Veel bekijks voor de 'maanmannetjes
Is het in Nederland al een “circusattractie” als men aan de gang gaat met een asbestsanering, in Sarajevo, waar voor de eerste keer volgens de regels werd gesaneerd, trokken we helemaal veel bekijks! Er diende voortdurend veel uitgelegd te worden. We probeerden de afzetting zo goed mogelijk te handhaven. De “steiger” waar we gebruik van maakten, en zeker bij het eerste gebouw, was van vooroorlogs kaliber. En dan bedoel ik de tweede wereldoorlog, niet de oorlog in Bosnië! In Nederland zou er waarschijnlijk geen bouwvakker meer opklimmen, laat staan er nog op werken ook. We moesten er gewoon het beste van zien te maken.
De panelen die verwijderd dienden te worden waren bespoten met een korrelige rubberachtige substantie. Zodoende was het zeer moeilijk om de schroeven vrij te maken teneinde de platen los te maken. Zoals men ziet, er waren diverse problemen die het hoofd geboden moesten worden, maar dat komt bij meerdere werken voor!
Terugkijkend
Al met al moet ik zeggen dat het geheel van de werkzaamheden me nog niet eens tegengevallen is. De cursisten draaiden goed mee in de shifts, alhoewel er goed op de regels gehamerd moest worden; ze hadden af en toe de neiging om de teugels iets te laten vieren. De grootste problemen deden zich echter, zoals eerder gezegd, voor bij de grensovergangen. Ook het ter plaatse beschikbare steiger was niet toereikend. Verder moet men terdege rekening houden met het al of niet beschikbaar zijn van water op bepaalde tijdstippen. De (politieke) situatie in het land is op het moment misschien nog niet stabiel genoeg om een goede werksituatie te waarborgen. Maar als het mogelijk is om goede afspraken te maken met internationale organisaties die ter plaatse werkzaam zijn, dan is er een hoop werk te verrichten op (asbest)sloopgebied. Er kan bijvoorbeeld ook gedacht worden aan joint-ventures met plaatselijke bedrijven. Op het gebied van scholing ligt daar ook nog een markt.
Het is goed toeven in Sarajevo
Het leven is overigens zeker niet verkeerd in een stad als Sarajevo. Het klimaat is uitgesproken continentaal, met strenge winters en warme tot hete zomers (wel een aandachtspunt bij asbestwerk!). Men houd wel van een borrel en een feestje op zijn tijd, ondanks het feit dat men islamitisch is. De bevolking is zeer gastvrij. Het leven speelt zich hoofdzakelijk op straat af, en met de bouwstijl van de oude stad en de ontelbare minaretten zou men zich in Turkije kunnen wanen. Maar, als men naar Bosnië gaat om asbest te verwijderen, en eventueel geld te verdienen, doet dit er weinig toe: dan moet er gewerkt worden!
December 1998,
U. Snellen
DTA Gebr. Snellen Sloopwerken Rijsbergen
